Jugoistočnu Hercegovinu krasi mali grad veličanstvene historije, Stolac. Kontinuitet prisutnosti života na području Stoca seže duboko u prošlost, a materijalni ostaci urbanih zdanja stari su i do 3.500 godina. Iako ovo područje predstavlja mjesto najdužeg urbanog života u BiH, kao Stolac poznat je tek od 15. stoljeća. Na obalama plahovite Bregave u osmanskom periodu počinje izgradnja urbanih struktura Stoca koje su karakteristične za ovaj period.
U centralnom dijelu Stoca podignuta je Čaršijska džamija 1519. godine, ujedno i prva izgrađena džamija u Stocu oko kojeg se razvija naselje sa javnim sadržajem kao i stambenom strukturom. Stari mesdžid, Džamija stare musale, Džamija na Tepi, Džamija jedanaest direka, Carski mesdžid i Džamija sultana Selima Javuza sve su to nazivi poznati u narodu za prvi stolački islamski sakralni objekat. Sama građevina oslikava djelo domaćih graditelja te predstavlja produženje srednjovjekovnog bosanskog graditeljstva. Gradnju ove džamije naredio je sultan Selim Javuz što je vidljivo na tarihu koji se nalazi na ovoj džamiji. Čaršijska džamija spada u red najstarijih džamija koje su podignute u BiH, kao i među tri najstarije u Hercegovini.
U neposrednoj blizini Čaršijske džamije nalazi se Šarića kuća. Kuća je pripadala znamenitoj hercegovačkoj porodici Šarić, čiji su članovi bili i prvi kapetani stolačke kapetanije. Ova kuća sastojala se od stambenog objekta s avlijom, česmom i popratnim objektima. Prema natpisu, koji se nalazi iznad ulaznih vrata, kuća je izgrađena 1734/35. godine. Šarića kuća pripada tipu stambenih objekata s vanjskim natkrivenim hajatom oslonjenim na stubove.
Stolac, gradić koji je bio pod zaštitom UNESC-a, imao je pored glavne čaršije, koja se nalazi u centru, još dvije čaršije, Malu i Ćuprijsku čaršiju koja se nalazila kod Inat ćuprije. Na lijevoj obali Bregave, nalazi se Mala čaršija na kojoj je u osmanskom periodu izgrađena Podgradska džamija. Prvu džamiju na ovom mjestu izgradio je Salih Buro 1732/33. godine. Zbog dotrajalosti 1812/13. godine na mjestu ove džamije Ali-paša Rizvanbegović podigao je novu džamiju koju je 1890/91. godine popravio Mehmed Ali-paša Rizvanbegović. U blizini ove džamije, na rijeci Bregavi, nalazi se mala ćuprija tzv. Podgradska ćuprija.
Na trećoj stolačkoj čaršiji, poznatoj kao Ćuprijska čaršija, nalazi se džamija Hadži Alije Hadžisalihovića kao i Inat ćuprija. Džamija Hadži Alije Hadžisalihovića, poznata kao Ćuprijska džamija, podignuta je 1736. godine. Prema datumu izgradnje predstavlja treću izgrađenu džamiju u Stocu. Džamija je zadužbina Hadži Alije Hadžisalihovića. Iz tariha koji se nalazi na ulazu u džamiju doznaje se da ju je 1765/66. godine proširio Hadži Mehmed.
Pokraj Ćuprijske džamije nalazi se petolučni most zvani Inat ćuprija ili samo Ćuprija. Nije poznato kada je izgrađen ovaj most i ko je naredio gradnju mosta. Međutim, pretpostavlja se da je ova ćuprija izgrađena jos u srednjem vijeku te da je, popravkama i dogradnjom, ostala u funkciji sve do danas. U neposrednoj blizini pomenutih građevina u naselju Luka nalazi se još jedan stambeni kompleks tzv. Kuća u Luci. Ovaj kompleks vakuf je Hatidže Hajdarbegović i izgrađen je u 17. Ili 18. stoljeću.
Na sjeveroistočnom dijelu Stoca porodica Rizvanbegović podiže stambeni kompleks koji se sastojao od šest kuća za stanovanje i pet konaka te popratnog gospodarskog objekta. Iako nema pisanih potvrda o vremenu podizanja ovog stambenog kompleksa, pretpostavlja se da je izgrađen u periodu između 1840. i 1860. godine. Ovaj kompleks predstavlja jedan od najvećih i najljepših rezidencijalnih kompleksa u BiH. Na samom ulazu u kompleks nalazi se ćuprija. Ćuprija u Begovini sagrađena je krajem 18. ili početkom 19. stoljeća i predstavlja najmlađi od tri veća kamena mosta u Stocu. Svrha mosta bila je povezivanje izdvojene stambene cjeline Begovine sa ostatkom grada.
U blizini Stoca nalaze se i veoma značajni ostaci iz prahistorijskog peroda. U neposrednoj blizini grada, u kanjonu rijeke Bregave, nalazi se pećina Badanj. U pećini Badanj 1976. godine otkriveno je paleolitsko nalazište s posebno značajnim otkrićem pećinskog slikarstva.
Da se na području Stoca kontinuitet života održavao od prahistorije do danas, svjedoči i ilirski grad Daorson.
Ostaci kiklopskih zidina u Ošanjićima i danas privlače mnoge turiste, istraživače i entuzijaste. Srednji vijek u stolačkom području ostavio je iz sebe nekoliko nekropola te impozatni Stari grad. Zapadno od Stoca, u neposrednoj blizini magistralnog puta koji iz Čapljine vodi u Stolac, nalazi se srednjovjekovna nekropola stećaka, poznata kao Radimlja.
U Vidovom polju nalazi se 133 kamena spavača, kako ih od milja naziva poznati bosanskohercegovački književnik, Stočanin Mehmedalija Mak Dizdar. Svojom brojnošću, očuvanošću, bogatom ornamenturom i kvalitetom umjetničkog izraza, Radimlja predstavlja najljepšu i najznačajniju srednjovjekovnu nekropolu u BiH.
Na brdu Križevac iznad Stoca u srednjem vijeku podignuto je utvrđenje. Srednjovjekovni grad Vidoški spominje se prvi put 1375. godine. Stari grad Vidoški danas je u veoma lošem stanju, ali i dalje predstavlja jedan od najznačajnijih spomenika u gradu Stocu.
Stolac je grad čija historija zavređuje pažnju. Gradić na bregovitoj rijeci je grad o čijoj historiji se može pisati nadugo, a njegova materijalna zdanja su nijemi svjedoci i potvrda njegove dugovječnosti.
(Nermana Crnčalo / Intelektualno.com)
Izvor: Mostarski.ba
