Mnogi dosadašnji istraživači smatrali su da je najstariji spomen Stoca u historijskim izvorima onaj od 18. 2. 1444. godine kao Vidošić i župa Vidovo polje. Vidoški grad se spominje i u povelji aragonskog kralja Alfonza V 1454. godine, potom i u povelji Fridriha III od 20. 1. 1448. godine. Krajem 1468. spominje se nekakav nesporazum na granici hercega Vlatka u neposrednoj blizini Stoca, a dubrovački dokument od 19. 6. 1469. godine, otkriva da herceg Vlatko ne vlada Stocem.
Najstarije spominjanje Stoca treba datirati u periodu od 1417-1420. godine. Vidoški grad (tvrđava) nalazi se na specifičnoj konfiguraciji terena tako da ga je nemoguće sagledati cjelovito samo s jedne strane. Građen je u nekoliko faza s veoma dugim vremenskim rasponom, od antike do zahvata koji su bili krajem 19. vijeka.
Uočavamo tri cjeline:
a) Sjeverozapadna strana (ispod austrijske gradnje) površina od 8481m2,
b) Jugoistočna strana (austrijska gradnja) površina od 7005 m2
c) Sjeveroistočna strana (iznad austrijske gradnje) površina od 8579 m2
Kao građevina, Vidoški grad pripada antičkom, odnosno rimskom periodu. Razvaline starog objekta, iskoristio je 1375. godine bosanski kralj Tvrtko da napravi jedan od mnogobrojnih fortifikacijskih objekata u 14. vijeku. Osim toga, grad nema neki važniji značaj, jer nije bio rezidencija nijedne utjecajne humske porodice. Po slaganju kamena u zidovima po tipu slojevitog opusa (incertum) i načinu pozicije kula u odnosu na kurtine, najstariju fazu građevine moguće je datirati u 4. vijek.
Iz antičkog perioda susrećemo samo dijelove koji se nalaze na zapadnoj padini, a posebno su dobro očuvane četiri donje kule. Kule (pirgosi) bile su tako locirane da im je jedan ugao okrenut prema napadaču, a s dva susjedna ugla kula se uklapa u spojne zidove – kurtine, odnosno mezopirgiju. Zid je prosječno bio visok 10 m, ovisno o konfiguraciji tla. Tamo gdje je debljina zida bila manja od 3 m, pri vrhu je bilo izgrađeno drveno gazište.
Tankoća zidova pri vrhu bila je strateški bitna, jer u slučaju da se neprijatelj popne na zidine nije mogao iz blizine borbeno djelovati. Kule su bile kvadratnog oblika oko 10 x 10 m. Tokom 6. vijeka na gradu su vršene opravke u tehnici opus spicatum, nakon progona Gota iz ovih krajeva oko 535. godine. Velika seoba naroda oko 7. vijeka ne pokazuje interesovanje za naseljavanjem. Grad je nekoliko vijekova izložen propadanju i urušavanju. Na kuli koja se nalazi iznad glavnog ulaza vidi se da je bilo neko veće oštećenje.
Kulu su opravili Rizvanbegovići početkom 19. vijeka, a tada je podignut i jedan stambeni objekat iznad kule. Gradnjom kasarne u 19. vijeku uništeno je sve što je bilo očuvano od helenističkog, pa i srednjeg vijeka. Blizu nekropole Radimlja nalazi se bunar sa živom vodom koja se naziva Vidoštak. Veliki broj lokaliteta čija je osnova Vid veže se za legendarnu kraljicu Vide. Početkom 15. vijeka Vidoštak se našao u posjedu Sandalja Hranića i Hercega Šćepana Vukčića Kosače.
Na sjevernoj (najstrmijoj) i zapadnoj strani tvrđave nalaze se po 4 kule. Ovaj prostor smatra se donjim dijelom tvrđave, a gornji dio ima 3 kule, a s juga i sjevera po jednu. Tvrđava je opasana velikim zidom. Osim kula naziru se tabije i bedemi zidani od lomljenog kamena. Nakon što se tvrđava našla u sastavu Osmanskog carstva 1471. godine, ispod njenih zidina razvilo se današnje naselje Stolac. Daleko od vojnih sukoba, a u njedrima moćnog carstva, grad je bio veoma siguran, pa u njemu stalno ne boravi i veća posada. Razvoj grada bio je usmjeren ka ekonomskom i kulturnom polju.
Evlija Čelebija napominje da se ovdje nalazi jedna džamija, 3 mesdžida, hamam, han, čaršija s 20 dućana i 280 pločom pokrivenih kuća. Neke kuće imaju četverouglaste kule i željezna vrata i sve su okrenute zapadu.
Značajan vojno-fortifikacijski objekat tvrđava postaje od sredine 17. vijeka. U vrijeme Kretskog (1645 – 1660) i Bečkog rata (1683 – 1699) grad je bio nekoliko puta ugrožen od mletačkih jedinica. Mlečani ili od njih organizovane kriminalne grupe (hajduci i uskoci) upadali su u Stolac u januaru 1663, 1664, 1668, 30.7.1678, 1694. i 1695, ali svaki put bez uspjeha da zauzmu ove prostore. Upadi su stimulisani pljačkom i paljevinom, a nije stradavalo samo muslimansko stanovništvo, nego i hrišćansko, pa čak i odvođeno kao roblje. Kasnije će sva ova stradanja biti prikazana kao „stradanja od turskog zuluma“. Takva ploča ima u Hadžibegovom gradu na putu za Neum.
Nakon Karlovačkog mira tvrđava je dobila na važnosti i izvršena je generalna opravka, proširena i u nju smještena stalna posada s dizdarom. Kasnije je ovdje uspostavljena Vidoška kapetanija. U tvrđavi su se čuvale velike količine baruta. Grom je dva puta udarao i izazvao veća oštećenja. Prvi put to je bilo 1757. godine, a opravka jednog dijela izvršena je sljedeće godine, a drugog dijela 1768. godine. Nakon što je grom udario u baruthanu (džebhanu) stanovništvo je zamolilo valiju da se izvrši opravka tvrđave i namire potrebne količine municije i baruta.
Valija je izdao bujruldiju da se izda carski ferman za opravku tvrđave i namiri municija. Fermanom od 15. zulhidždžeta 1181. (3. 5. 1768) naređeno je da se iz sarajevske tvrđave, od zatečenog baruta, ustupi stolačkoj tvrđavi 50 kantara baruta. Barut je poslan u Stolac 9. 7. 1769. godine. Nakon popravke, grad je dobio konture koje i danas prepoznajemo. Gradske zidine ojačane su do debljine 2 metra i imao je 7 kula. Dizdar i kapetan bili su nastanjeni u tvrđavi.
Mlečani su uz pomoć podmićenog domaćeg stanovništva pokušali krajem 18. vijeka da zauzmu Stolac (1794. i 1795. godine), ali bez uspjeha. Tokom 19. vijeka kroz Stolac su putovali mnogi špijuni koji su pravili zabilješke o tvrđavi, debljini zidova, broju kula, naoružanju, broju posade, domicilnom stanovništvu i sl. Ne zna se da je iko ovu tvrđavu osvojio pa ni stolački muslimani, koji su se pobunili protiv Mustafe-bega Rizvanbegovića, 1806. godine. Tvrđavu nije osvojilo ni 13.000 sljedbenika Husein-kapetana Gradaščevića 1832. godine. Nakon ukidanja kapetanija 1835. u tvrđavi je bio manji broj redovne osmanske vojske (do 1878. godine).
Drugi put grom je udario 1840. u baruthanu, a nastalu štetu opravio je Ali-paša Rizvanbegović 1843. godine.
Ulazak Austrije 1878. godine Stočani su dočekali žestokim otporom. Borbe su vođene na više prilaza Stocu, ali Austrijanci su ih potiskivali jer su imali modernije naoružanje i prednost u artiljeriji. Borbe su se vodile pod samim zidinama tvrđave, tako da je odbrana trajala sve dok su branioci imali šta da brane. Austrijska vojna formacija u Stocu nije se osjećala sigurnom i nije uživala blagonaklonost naroda. Nezadovoljstvo pravoslavnih i muslimana dovelo je do toga da 1883. godine tvrđavu generalno opravi, austrijski vojni erar.
Pošto nisu bili sigurni da li tvrđava ima neki tajni ulaz za koji su mogli znati članovi porodice Dizdar, Austro-Ugarska se odlučuje 1888. za gradnju svoje tvrđave između gornjeg i donjeg dijela tvrđave. Dijelovi nove tvrđave građeni su bračkim kamenom, a ostatak je izgrađen rušenjem pet kula, bedema, tabija, pratećih i stambenih objekata s gornje tvrđave. Obnova i rekonstrukcija stolačke tvrđave morala bi obuhvatiti oblik i izgled koji je imala prije dolaska Austro-Ugarske.
Postojeći izgled nastao je rušenjem čitavog niza objekata i znanto je izmjenio izgled tvrđave.
Zanimljivo je da kad govori o Vidoštaku, Muvekit („Povijest Bosne“ 1, str. 42) ne spominje ga pod ovim imenom. On kaže da je tvrđavu sagradio Sandalj Hranić u mjestu Koziji rog i nazvao je Stolac. Muvekit gradnju tvrđave povezuje sa Sandaljevim nastojanjem da se osamostali u odnosu na bosanskog kralja. Opravka stolačke tvrđave bila je značajan događaj koji je ostao zapisan i u obliku tariha kao i hronograma.
Natpis o obnovi stolačke tvrđave
Prepis ovog hronograma nalazio se u rukopisu (medžmua) u Orijentalnom institutu u Sarajevu (R-4287, L73/a), a u prevodu glasi:
,,Durun efendijin spjev:
Car careva svijeta izdao je naređenje,
Da se obnovi tvrđava ovog klanca
Iz strijele sudbine udario je grom
I sa svih strana uništio je baruthanu.
Mušir gospodin Asaf Muhsinović paša
Obnovio je i u prvotno stanje doveo tvrđavu
Prispjelo jedno ropče s dovom i izreče kronogram Durun:
Dovršene su tri kule i sagrađena džamija“ (1172 = 1758)
U istom rukopisu nalazila su se još dva hronograma o obnovi tvrđave u 1176. h (1762) god.
Hronogram o obnovi tvrđave u Stocu
,,Spjev Mulla Ibrahima Ljubinjca (Lubinli):
Neka je potpuna zahvala Tvorcu svemira,
Koji je svijetu podario cara (Padišaha) Mustafu.
On je još i ranije donosio svijetu mnogo radosti,
Zato neka u raju Adn ubere plodove.
Iz mora njegove dobrote je i ugodna pažnja prema ovim krajevima
Kada je postavio jednog vezira savršenih osobina,
A kojem je ima Muhamed-paša Muhsinović.
Na ovo tlo nije stupio nijedan takav njemu sličan vezir,
Jer se kod njeg nalazilo znanje, vještina, a uz to pravednost i darežljivost
A naročito kada je ovoj tvrđavi došla sudbina,
I božjom odredbom u njezinu džebhanu udario grom i porušio je
Tom prilikom su pali mnogi šehidi vjernici,
A među njima i pametni Hasan, sin Ali-bega.
Sa žalošću su svi prijatelji im dovu činili,
Neka im se duše nađu među ljepoticama raja.
Kada se vezir odlučio da obnovi visoku tvrđavu,
Jednu plemenitu ličnost je postavio za nazira,
U osobi Mustafa-bega, kojem je pomoćnik bio Zulfikar-beg Stočanin.
Njihovim svesrdnim zalaganjem podiže se tvrđava,
Neka im svakom ponaosob Allah udijeli obilne nagrade
I neka im grobove osvijetli rajskim svjetlom.
Koliko god si tvrđava vidio ili o njima slušao,
Nisi ovoj slične tvrđave nigdje vidio.
Koja je gradnjom njezine privlačne džamije upotpunjena
Sretnom dovršetku ove tvrđave ispade ovaj kronogram:
Preračunavanjem brojčane vrijednosti posljednjeg stiha dobivamo hidžr. 1176, koja odgovara 1762. godini.
Hronogram Mehmeda Mejlije o obnovi stolačke tvrđave
„Padišah Džem, kojem zavide carevi, lijepih osobina,
To jest car careva svijeta sultan Mustafa,
Islamsku zemlju je uredio do te mjere (stepena)
Tako da nijednom gradu ni selu nije potrebna pomoć?
Ranije je jedne noći nenadano na stolačku tvrđavu
Nebeskom sudbinom, a božjom odredbom
Udario grom u džebhanu
I uništio je do temelja
Bosanski valija gospodin Muhsinović
Naredio je da se tvrđava obnovi,
Pa neka mu je vladavina trajna i dug život,
Njegovo potomstvo nek se ne prekida do sudnjeg dana.
Pero Mejlijino napisa potpuni kronogram:
Ovu tvrđavu obnovio je sultan Mustafa“ (1176 / 1762)
Prepisivač ovog hronograma napravio je grešku pripisujući ga Sarajliji Đurani (Đorani) efendiji, a iz predzadnjeg stiha vidimo da je to spjev pjesnika i epigrafičara Mehmeda Mejlije.
Nakon Drugog svjetskog rata vlast je s tvrđave skidala lijepo klesani kamen i tim materijalom sagrađena je Osnovna škola i zgrada Komiteta kod Autobuske stanice. Devastacija ovog historijskog lokaliteta nastavljena je i nakon završetka agresije 1995. godine. Stolačka tvrđava zaslužuje revitalizaciju i da bude centar kulturnih institucija Stoca.
Preuzeto iz knjige: Stolac od najstarijih vremena, Dr. Salih Jaliman, Senad Mičijević, Udruženje „Troya“, Mostar 2005, str. 92-100
Jasminka Pitić
